मोती राम चौधरी ‘रत्न’
थारू लेखक संघ नेपालको आयोजनामा पाँचौ संस्करणसम्म थारू मानक भाषा बहस प्रमुख स्थान ओगटेको छ । यसै सम्मलेनले नै थारू मानक भाषाको जन्म दियो भन्दा कसैलाई आपत्ति नहोला र यसको प्रमुख श्रेय बरिष्ठ साहित्यकार तथा भाषा बिद डा. कृष्णराज सर्बहारी, सुशिल चौधरी, छविलाल कोपिला लगायतका सम्पूर्ण टीमलाई नै जान्छ। यसको पहिलो संस्करण दाङको घोराही, दोस्रो संस्करण कैलालीकाे पटेला, तेस्रो सँस्करण बर्दियाको बढैयामा, चौथो संस्करण रुपन्देहीको सैनामैना र पाँचौ संस्करण सुर्खेतको बिरेन्द्रनगरमा सम्पन्न भएको छ । यो पंतिकार तेश्रो र चौथो सम्मेलनमा प्रत्यक्ष सहभागी भएको थियो। यि संस्करणहरुमा थारू मानक भाषा बहस ताती रहँदा यो सानो लेख लेख्ने जमर्को गरेको छु।
नेपाल बहुजाती, बहुभाषी मुलुक हो। संयुक्त राष्ट्र संघीय शैक्षिक, वैज्ञानिक र सांस्कृतिक संगठन (UNESCO) ले नेपालमा १४० भाषाहरू रहेको बताएको छ। नेपालको सविधान २०७२ को प्रावधानलाई अध्ययन गर्ने हो भने संविधानको धारा ३२ को उपधारा ३ मा नेपालमा बसोवास गर्ने प्रत्येक नेपाली समुदायलाई आफ्नो भाषा, लिपि, संस्कृति, सांस्कृतिक सभ्यता र सम्पदाको संवर्धन र संरक्षण गर्ने हक हुनेछ भनि व्यवस्था गरेको छ । तर राष्ट्रिय जनगणना २०६८ को पछिल्लो तथ्याङ्क अनुसार नेपालमा जम्मा १२३ भाषाहरू रहेको जनाएको छ। राष्ट्रिय भाषा नीति सुझाव आयोग १९९४ ले लेख्य परम्पराको आधारमा भाषालाई ४ समूहमा वर्गीकरण गरेको छ:
(१) लेख्य परम्परा भएका भाषाहरू,
(२) लेख्य परम्परा उन्मुख भाषाहरू,
(३) वक्ता मात्र भएका भाषाहरू, र
(४) लोपोन्मुख भाषाहरू।
यी स्थापित मान्यताका आधारमा थारू भाषालाई लेख्य परम्परा भएको भाषाको रूपमा लिने गरिन्छ। उच्चारणको विशेषताका आधारमा संसारभरका भाषाहरूलाई जम्मा पाँच समूहमा वर्गीकरण गरेको देखिन्छ। ती हुन् :
(क) कुसुन्डा
(ख) द्रविड
(ग) आग्नेय
(घ) भोट बर्मेली र
(ङ) भारोपेली।
यी भाषा समूहहरूमध्ये थारू भाषालाई भारोपेली भाषा समूह अन्तर्गत राखेको पाइन्छ। नेपालका आदिवासी जनजातिहरूमध्ये दोश्रो ठूलो सङ्ख्यामा रहेको थारू समुदायको जनसङ्ख्या १७,३७,४७०, अर्थात् कुल जनसङ्ख्याको ६.५५ प्रतिशत रहेको देखिन्छ। पूर्व मेचीदेखि पश्चिम महाकालीसम्मका तराई तथा भित्री तराई क्षेत्रमा मुख्य बसोबास रहेको थारू जनजाति कैलाली, कञ्चनपुर, दाङ, बाँके, बर्दिया, सुर्खेत चितवन, नवलपरासी, बारा, पर्सा, रौतहट, सर्लाही, महोतरी, धनुषा, झापा, मोरङ, सुनसरी, सप्तरी, उदयपुर र सिरहा, आदि जिल्लाहरूमा फैलिएर रहेका छन्। आदिम कालदेखि थारू जातिको सभ्यता मौलाएको ऐतिहासिक क्षेत्रलाई थरुहट भनिन्छ। आदिवासी जनजातिहरूमध्ये दोश्रो स्थानमा रहेको थारू जाति हाल आएर नेपालको अधिकांश जिल्लाहरूमा छरिएर रहेका छन्।
पछिल्लो तथ्याङ्क (राष्ट्रिय जनगणना २०६८) अनुसार १५,२९,८७५ जनसङख्या रहेको थारू भाषीहरू नेपालको कूल जनसङ्ख्याको ५.८ प्रतिशत र थारू जातिको जम्मा जनसङ्ख्याको ८८.०५ प्रतिशतले मात्र आफ्नो थारू भाषा बोल्ने गरेका छन। यदि अझै थारू मानक भाषा बनाई कम्तीमा कक्षा ५ सम्म स्थानीय थारू भाषामा पठन पाठन गराउन सकिएन भने यो संख्या दिन प्रति दिन कम हुँदै जाने पक्कै छ। भर्खरै मात्र त्रियोगी नारायण धामी चौधरी ज्युको संयोजकत्व मध्य-पूर्वीय थारू भाषाको लेखनशैली एवं शब्दकोश तयार भएको छ। सिङ्गो थारू समुदाय अन्तर्गत मध्य-पूर्वीय थारू भाषा समूहमा १२ वटा जिल्लाहरूमा रहेका छन्। ती जिल्लाहरूमा बारा, पर्सा, रौतहट, सर्लाही, महोत्तरी, धनुषा, सिरहा, सप्तरी, उदयपुर, सुनसरी, मोरङ र झापा रहेका छन्। यी जिल्लाहरूमध्ये झापा, धनुषा र महोत्तरीमा थारूहरूको जनसङ्ख्या थोरै छ भने अन्य जिल्लाहरूमा अलि बढी छ। जस्तै:- झापा (९९८३), धनुषामा (४४२२), महोतरी (९९०९), मोरङ (६०५६६), सुनसरी (९१५००), सप्तरी (७३६९७), उदयपुर (२४२४०), सिरहा (२६३८६), सर्लाही (२१७७८), रौतहट (३०८११), बारा (७१९९३) र पर्सा (४५६२०) रहेका छन्। यसरी समग्रमा हेर्दा मध्य-पूर्वीय थारू भाषाको क्षेत्रमा कूल जनसङ्ख्या ४,७०,९०५ रहेको छ।
यहाँ मानक भाषा केहो र मानकीकरणको प्रक्रियाहरुको सानो चर्चा गर्ने जमर्को गरेको छु।
मानक भाषा कस्तो भाषालाई भनिन्छ?
भाषाको सम्बन्ध संस्कृतिसंग हुन्छ जसलाई एक संस्कृति प्रपंच भनिन्छ । भिन्न-भिन्न संस्कृतिहरुका मानिसहरु एक भाव र विचारलाई विभिन्न शब्दहरुमा व्यक्त गर्न सकिन्छ। भाषा संप्रेषण एक लोकप्रिय माध्यम हो भाषाको माध्यमबाट बालक आफ्नो विचारहरु, इच्छाहरु र भावनाहरु एक अर्कासंग व्यक्त व्यक्त गर्न र बुझ्न सक्छ।
मानक भाषा यसको व्याकरणको हिसाबले लेखिन्छ र बोल्दछ, त्यो हो, मानक भाषाको स्केल यसको व्याकरण हो। जब हामी कुनै अपरिचित व्यक्तिलाई भेट्छौं, हामी मात्र मानक भाषामा कुरा गर्छौं, जब हामी प्रश्नको उत्तर दिन्छौं, हामी मानक भाषा मात्र प्रयोग गर्छौं।
मानकीकरणको प्रक्रियाहरु
मानकीकरण सामान्यतया एक प्रक्रियाको रूपमा सोच्दछ जुन चार चरणहरू समावेश गर्दछ। हामीले उनीहरूलाई कालक्रमको रूपमा सोच्न आवश्यक पर्दैन। वास्तवमा, मानकीकरणको प्रक्रिया चलिरहेको छ, र शक्तिको एक विस्तृत श्रृंखला कार्यमा छ।
- छनौट
भिन्नता लगभग सबै भाषाहरूको लागि जीवनको तथ्य हो। त्यहाँ बिभिन्न क्षेत्रीय बोली, वर्ग बोली, स्थितियुक्त प्रजातिहरू छन्। मानकीकरणले घटाउने प्रयासलाई प्रतिनिधित्व गर्दछ, न्यूनतम गर्नुहोस् यदि यस उच्च स्तरको परिवर्तनशीलतालाई हटाउँदैन। सब भन्दा सजिलो समाधान छनौट हुन देखिन्छ (मनमानी रूपमा छैन) यी मध्ये कुनै एक मानकको स्थितिमा पुग्नको लागि। हिज्जे, व्याकरण र उच्चारणमा भिन्नता – जुन पहिले जीवनको तथ्यको रूपमा स्वीकारिएको थियो – समाधान हुन समस्याको रूपमा देखिन थाल्यो।
पहिलो थारू साहित्य सम्मलेन २०७३ साउन १–३ गतेसम्म दाङको घोराहीमा आदिबासी जनजाति उत्थान प्रतिष्ठानको आयोजनामा डंगौरा थारु भाषाको वर्ण पहिचान गोष्ठी भएको थियो । सो गोष्ठीले थारु १२ वटा स्वर वर्ण, २५ वटा व्यन्जन वर्ण, महाप्राण व्यन्जन वर्ण ४ वटा प्रस्ताव गरेको थियो । त्यस्तै, ११ वटा थारुमा उच्चारण नहुने लाई थारुमा प्रयोग नगर्ने प्रस्ताव पनि गरेको छ । त्यसमा ञ्, ण्, श, ष, क्ष्, तर््, त्, ज्ञ, थ्, द्, ध्, छन् । यो छनौट प्रक्रियाको पहिलो ड्राफ्ट प्रकाशित भयो, यसैबारे बहस दोश्रो र तेश्रो चरणमा पनि भयो तर धेरै जनाको लागी चासोको बिषय जस्तो थिएन तर चौथो चरणको छलफल हुंदा दुई ध्रुबिय देखा पर्यो।
- स्वीकृति
प्रतिस्पर्धी प्रजातिहरूको भन्दा बढि छनौट गरिएका विविधताका मानदण्डको समुदायले लिएको ‘स्वीकृति’, प्रचार प्रसार, स्थापना र मान्यताहरूको कार्यान्वयनको माध्यमबाट। यो संस्था, एजेन्सीहरू, अधिकारीहरू जस्तै स्कूलहरू, मन्त्रालयहरू, मिडिया, सांस्कृतिक प्रतिष्ठानहरू, इत्यादिको माध्यमबाट गरिन्छ। वास्तवमा, मानक भाषालाई भाषाको सर्वश्रेष्ठ रूपको रूपमा मात्र लिदैन, तर भाषा आफैंलाई पनि मानिन्छ। सिंगापुरमा मेन्डारिन चिनियाँ हो भन्ने दाबी विचार गर्नुहोस्)।.हिज्जे, व्याकरण र उच्चारणमा भिन्नता – जुन पहिले जीवनको तथ्यको रूपमा स्वीकारिएको थियो – समाधान हुन समस्याको रूपमा देखिन थाल्यो।
नेपालको सविधान २०७२ को प्रावधानलाई अध्ययन गर्ने हो भने संविधानको धारा ३२ को उपधारा ३ मा नेपालमा बसोवास गर्ने प्रत्येक नेपाली समुदायलाई आफ्नो भाषा, लिपि, संस्कृति, सांस्कृतिक सभ्यता र सम्पदाको संवर्धन र संरक्षण गर्ने हक हुनेछ भनि व्यवस्था गरेको छ। हामीलाई सरकारले स्वीकृति दिएको छ, हामिसंग आफ्नै भाषामा साहित्य छ र हाम्रो आफ्नै धर्म र संस्कृति छ। हामीले अझै पनि चुनाव र स्वीकृतिको चरणमा छौ, हुन सक्ला समय लग्ला तर ठोस निर्णयले अगाड़ी बढ्नु असल होला। थारू भाषा बहस हामी सबै थारूहरुको लागी यो यसको समाधान सबै मिलेर गर्नुपर्छ तर बहसकै आगो यति बढ्यो की दुई ध्रुबियताले ब्यक्ति बिशेषलाई पोल्यो जून चाहि एकदमै लाजमर्दों कुरा हो पुरै थारू समाजको लागि।
- विस्तार
चाहिएको मानदण्डलाई प्रतिनिधित्व गर्न चयन गरिएको विविधताका लागि, यसले अमूर्त, बौद्धिक प्रकार्यहरू सहित डिस्चार्ज गर्न भनिएको हुन सक्ने सम्पूर्ण प्रकार्य प्रकार्यहरू डिस्चार्ज गर्न सक्षम हुनुपर्दछ। जहाँ यो गर्न संसाधनको अभाव छ, यी विकसित छन्। यसैले एक मानक भाषा अक्सर “फर्ममा अधिकतम भिन्नता, फाराममा न्यूनतम भिन्नता” को स्वामित्वको रूपमा चिनिन्छ।
- कोडिफिकेशन
व्याकरणको मानदण्ड र नियम, प्रयोग, आदि। जसले चयन गरिएको विविधतालाई नियन्त्रणमा राख्नु पर्दछ, र व्याकरण, शब्दकोश, स्पेलरहरू, शैलीको म्यानुअल, पाठहरू, आदिमा निश्चित रूपले सेट गर्नुपर्दछ।
अन्त्यमा थारू साहित्य पाँचौ संस्करण सम्म आई पुग्दा कम्तिमा मानकीकरणकोतेश्रो चरण बिस्तारमा पुग्नु पर्नेमा फेरी पनि थारू समुदायको वकालत गर्ने सबभन्दा पुरानो संस्था थारू कल्याणकारिणी सभाले उल्टो घिउमा तेल हालेजस्तो मात्र गर्यो । फेरी पहिलो चरणको बिषयबस्तुलाई बृहत् छलफल नगरी दोश्रो चरणलाई आगोले जलाउन खोज्यो । मौलिकता नै नाश गर्न खोजी नेपालीकरणको झोला बोकी हिडन खोज्यो । थारू मानक भाषाका बहसमा नै आगो लगाई थारू मानक भाषाका सूत्रधार आदरणीय डा. कृष्णराज सर्बहारीलाई गोरखापत्रको पृष्ठ संयोजकबाट हटाइयो । अर्को सम्मानको लागी यो गर्यो भनी झूठो आश्वासन थारू कल्याणकारिणीले दियो, आफु केही थान बहस चलाई श्रेय लिन कोसिस गर्यो । जुन मेरो बिचारमा अपर्याप्त रह्यो र यो कुरा के इंकित गर्दछ भने राजनितिक, सामाजिक, आर्थिक र ब्यक्तिगत श्रेय लिनलाई केही साहित्यकार, भाषाबिदहरु अरुलाई खरानी पार्न र निन्दनिय काम गर्न बेर हुदैन। तर बलेको आगोको रापले नजली थारू साहित्य प्रतिको लगाव र परिश्रमका लागी रातदिन खटने आदरणीय गुरु डा. कृष्णराज सर्बहारी र सम्पुर्ण टिमले पाँचौ संस्करण सुर्खेतको बिरेन्द्रनगरमा कोरोनाको कहरमा सम्पन्न गर्यो । सदाको संस्करणझै थारू मानक भाषाको बहसको काम अगाड़ी बढ़ायो । सलाम छ सम्पुर्ण टिमलाई तपाईरुको नाम थारु साहित्य र मानक थारु भाषाका देनमा स्वर्ण अक्षरमा पक्कै लेखिनेछ।
मेरो अन्तिम भनाईमा हामी अझै मानक थारू भाषाको चर्चा गर्न थालेको धेरै भएको छैन। आउ सबै मिली थारू मानक भाषा बहसमा बृहत् छलफल चलाऊ तर ब्यक्ति बिशेषलाई पेलेर, कुटेर, धम्क्याएर, चरित्र हत्या गरेर होइन। फुटेर होइन जुटेर, सबै पूर्ब मेचीदेखि महाकालीको थारू समुदाय एकजुट होऔ, अरु राजनितिक दलहरु फुटाएर राज गर शिद्धान्तमा लागेका छन उनिहरुको झोला बोक्ने राजनितीको गुलाम नाबनौ। थारू मानक भाषाको प्रगतिको लागी हामी एक हुनै पर्छ। (लेखक थारु लेखक संघ कैलाली शाखाका सदस्य तथा कैलारी पोष्टका प्रधान सम्पादक हुन्)
